«اتاق پایاپای»، بازوی مالی بورس و محلی برای تسویه معاملات می‌باشد. اتاق پایاپای ضمن تسویه معاملات، ثبت و نگهداری سوابق معاملات کلیه خریداران و فروشندگان را نیز برعهده دارد. چنانچه عضوی از اجرای تعهدات مالی خود نکول نماید، «اتاق پایاپای بورس»، مداخله نموده و از یکپارچگی معاملات بازار حمایت می نماید به همین دلیل با توجه به وجود مقررات در بورس کالای ایران از آغاز فعالیت خود تاکنون حق هیچ یک از مشتریان در قراردادها تضییع نگردیده است، زیرا این اتاق ضمانت مالی کلیه قراردادها را بعهده دارد. در فرآیند کنترل پیش از عرضه، قبل از معاملات و بعد از معاملات و در مراحل تسویه و پایاپای در بورس کالا، اتاق پایاپای موظف است:

مستندات عرضه، تضامین و سپرده­­‌های مورد نیاز جهت عرضه کالاها را طبق ضوابط تضمین کنترل و حداکثر تا ساعت ۱۵:۳۰ روزکاری قبل از عرضه، مراتب موافقت یا عدم ­موافقت خود را به بورس و کارگزار عرضه­ کننده اعلام نماید.

ضوابط تضمین

مهم­ترین بخش فرآیند کنترلی پیش از عرضه در اتاق پایاپای کنترل تضامین و وثایق عرضه­ کننده یا کارگزار ذیربط است. این کنترل در واقع شرط لازم برای عرضه محصولات تلقی گردیده که نقش بسیار ارزنده ای در کنترل ریسک خواهد داشت. لازم به ذکر است کارگزاران عرضه کننده با روش­ هایی از جمله تودیع وجه نقد و یا تسویه تعهدات باز قبلی نسبت به ایجاد اطمینان از وجود تضامین کافی برای عرضه اقدام می ­نمایند. در حال­ حاضر رویه جاری بورس کالای ایران طبق مصوبه هیئت مدیره عبارتست از: تامین صد در صدی تضامین عرضه.

بعد از عرضه و در جریان معامله در تالار کالاها با فرآیند خاص خود طبق مقررات بورس تخصیص یافته و به شکل قراردادهای جداگانه با اجزای مشخص به اتاق پایاپای ارسال می­ گردند.

فرآیند پایاپای و تسویه بورس کالا

صرف نظر از این­که نوع قرارداد چه باشد (نقدی- سلف – نسیه) تسویه در اتاق پایاپای طبق دستورالعمل فقط به دو صورت نقدی و اعتباری امکان­پذیر می­ باشد.

• تسویه نقدی که خریدار مکلف است ظرف مهلت مقرر(حداکثر سه روزکاری)، وجه قرارداد را با احتساب کارمزد دوطرف به حساب تسویه واریز نماید.
• تسویه اعتباری که «سند تسویه» پس از تایید فروشنده، کارگزار فروشنده و کارگزار خریدار و به همراه سایر مستندات توسط کارگزار خریدار به اتاق پایاپای ارائه می­شود. در سند تسویه اعتباری، فروشنده به دریافت ثمن معامله اقرار می­کند.

مهلت تسویه بورس کالا

مهلت تسویه، سه روز کاری بعد از انجام معامله می­ باشد که زمان­بندی انجام امور تسویه طی این مدت بر اساس مصوبه هیئت مدیره بورس کالای ایران تعیین می‌گردد. در حال حاضر به موجب این مصوبه ، آخرین ساعت واریز وجه برای قراردادها، ساعت ۱۳ روزسوم می‌باشد. در عین حال کلیه فیش­­‌های واریزی و مدارک قراردادها، قبل از ساعت ۱۵ هر روز می‌­بایست از طریق سامانه جهت تسویه توسط کارگزاری ذیربط به اتاق پایاپای ارسال گردد.

حساب عملیاتی

حساب بانکی که جهت تسویه طبق ضوابط توسط اتاق پایاپای مورد استفاده قرار می­ گیرد

جرایم تاخیر تسویه

 چنانچه قراردادها ظرف مهلت تسویه (سه روز کاری) تسویه نشوند، این امکان به مشتری داده می شود که حداکثر تا 7 روز تقویمی پس از مهلت تسویه، نسبت به واریز وجوه و تسویه نهایی اقدام نماید. با این توضیح که به ازای هر روز تقویمی تاخیر، خریدار موظف به پرداخت 25/0 درصد ارزش معامله به­ عنوان جریمه می ­باشد. از آنجا که جریمه به حساب فروشنده واریز می شود، چنانچه فروشنده انصراف خود را از دریافت جریمه اعلام نماید، اتاق پایاپای  با “تائید خاص”نسبت به تسویه اقدام می نماید.

انفساخ معامله

چنانچه خریدار حتی بعد از گذشت 7 روز تقویمی هم امور تسویه را انجام ندهد معامله او منفسخ­ گردیده و کارگزار خریدار مکلف است 5% ارزش معامله را به عنوان خسارت انفساخ به اضافه کارمزد طرفین قرارداد، واریز نماید. درحال حاضر ارزش و مبلغ هر قرارداد براساس کد شناسه که دربرگیرنده مشخصات هر جزء قرارداد می­ باشد، به حساب عملیاتی واریز می شود. لازم به ذکر است  ملاک تسویه فقط واریز وجوه قرارداد توسط خریدار نیست، بلکه انتقال وجه و اخذ تایید نهائی توسط کارگزار از طریق سیستم کارگزاری به منزله تسویه قرارداد تلقی می ­شود.

فرآیند تحویل کالا

پس از تسویه قرارداد فروشنده مکلف است کالای موضوع قرارداد را طبق زمان تحویل شده در اطلاعیه عرضه، تحویل نماید.

۱- حداکثر زمان تحویل در قراردادهای نقدی و نسیه، حداکثر تا سه روز کاری پس از مهلت تسویه می‌باشد. در صورت انجام تسویه با تاخیر، به میزان روزهای تاخیر به این مهلت اضافه می­‌شود.

۲- در قراردادهای سلف با سررسید کمتر از ۳۰ روز ، حداکثر تا ۵ روز تقویمی پس از سررسید تحویل

۳- در قرادادهای سلف با سررسید ۳۰ روز یا بیشتر، حداکثر تا ۱۵ روز تقویمی

فرآیند تسویه و پایاپای در بازار فرعی بورس کالای ایران

• ضوابط عرضه و تسویه و پایاپای به روش حراج حضوری در بازار فرعی:

در عرضه به روش حراج حضوری در بازار فرعی بورس کالای ایران، ثبت سفارش، معاملات، تسویه، پایاپای و تحویل کالا وفق مقررات بازار معاملات کالای فیزیکی بورس خواهد بود. لازم به ذکر است در این نوع عرضه، در صورت عدم معامله کالا به میزان حداقل خرید جهت کشف نرخ، عرضه کننده می‌تواند تا پنج روز کاری پس از اولین عرضه اقدام به عرضه مجددکالای خود نماید. در صورت عدم فروش کالا در دومین عرضه، عرضه کالا در بورس منوط به ارائه درخواست به بورس و طی مجدد فرآیند پذیرش و عرضه خواهد بود.

• ضوابط عرضه و تسویه و پایاپای بورس کالا روش عرضه یکجا در بازار فرعی:

در عرضه یکجا، کارگزار فروشنده در صورتی مجاز به عرضه خواهد بود که معادل ۳ درصد ارزش کالای موضوع معامله براساس قیمت پایه را به صورت نقد یا ضمانت‌نامه بانکی بدون قید و شرط از فروشنده دریافت و حسب مورد به حساب اتاق پایاپای واریز یا به این اتاق تحویل دهد و تاییدیه اتاق پایاپای را مبنی بر سپردن تضامین مربوطه به بورس ارایه کند. لازم به ذکر است عرضه ‌کنندگان دولتی از شمول این ماده مستثنی می‌باشند. درخصوص سایر دستگاه‌های اجرایی موضوع مادۀ (۵) قانون مدیریت خدمات کشوری که نسبت به عرضۀ یکجای کالا اقدام می‌نمایند، اخذ وجوه یا تضامین دیگر جهت عرضۀ کالا بر اساس مصوبۀ هیئت مدیرۀ شرکت موضوع بند (۱۹) مادۀ (۱) دستورالعمل تسویه و پایاپای معاملات بورس کالای ایران، خواهد بود. همچنین در صورتی که کارگزار فروشنده پس از انتشار اطلاعیه عرضه و قبل از اولین روز عرضه، انصراف کتبی خود را از عرضه اعلام نماید و این انصراف مورد تایید بورس قرار گیرد یا چنانچه به دلیل عدم وجود خریدار معامله انجام نشود، تضامین وی با تایید بورس مبنی بر عدم مغایرت اقدامات کارگزار با مقررات در جریان معامله مذکور، حداکثر تا دو روز کاری پس از زمان انصراف یا پایان جلسه معاملات مسترد می‌شود. لازم به ذکر است در عرضه یکجا، کارگزار خریدار در صورتی مجاز به ورود سفارش به سامانه معاملاتی است که معادل ۳ درصد ارزش کالای موضوع معامله براساس قیمت پایه را به صورت نقد یا ضمانت‌نامه بانکی بدون قید و شرط از مشتری دریافت و حسب مورد به حساب اتاق پایاپای واریز یا به این اتاق تحویل دهد و تاییدیه اتاق پایاپای را مبنی بر اخذ تضامین مربوطه به بورس ارایه کند. البته در صورتی که کارگزار خریدار موفق به انجام معامله نگردد، تضامین وی با تایید بورس مبنی بر عدم مغایرت اقدامات کارگزار با مقررات در جریان معامله مذکور، حداکثر تا دو روز کاری پس از زمان انجام معامله مسترد می‌شود. قطعیت معامله در عرضه یکجا منوط به پرداخت بخش نقدی از سوی خریدار و ارائه سند تسویه خارج از پایاپای مطابق مقررات و با رعایت موارد زیر می‌باشد:

• خریدار مکلف است از طریق کارگزار خود طی مهلت واریز بخش نقدی معامله، نسبت به تسویه بخش نقدی معامله از طریق اتاق پایاپای اقدام نماید.
• در صورتی که خریدار مطابق مقررات، برندۀ رقابت بوده و شرایط تحقق معامله مندرج در اطلاعیۀ عرضه را فراهم نماید، فروشنده مکلف به امضای سند تسویه خارج از پایاپای و ارائه آن به کارگزار خود می‌باشد.
• کارگزار فروشنده مکلف است سند تسویۀ خارج از پایاپای بخش غیرنقدی را که پس از تامین شرایط اعلامی معامله از سوی خریدار و ایفای تعهدات ناشی از معامله تکمیل شده است، به بورس تسلیم نماید. تسلیم سند مذکور که با رعایت ترتیبات فوق به امضای فروشنده رسیده است، موجب قطعیت معامله در بورس خواهد شد.
• در صورت عدم واریز بخش نقدی معامله طبق شرایط اطلاعیۀ عرضه به حساب اتاق پایاپای در موعد مقرر یا عدم ایفای سایر تعهدات ناشی از معامله از سوی خریدار (که توسط هیئت داوری یا بنا به اقرار طرفین برای اتاق پایاپای محرز شده باشد) اتاق پایاپای کلیۀ کارمزدها و سایر کسورات مصوب را از محل تضامین موضوع ماده ۱۴ این دستورالعمل کسر و مابقی آن را به عنوان وجه‌الضمان ناشی از عدم انجام تعهدات خریدار به حساب کارگزار فروشنده جهت پرداخت آن به فروشنده واریز می‌نماید.
• در صورتی که فروشنده علی رغم ایفای تعهدات از سوی خریدار به شرح مفاد این دستورالعمل، از امضای سند تسویه خارج از پایاپای خودداری نماید (این موضوع باید  توسط هیئت داوری یا بنا به اقرار طرفین برای اتاق پایاپای محرز شده باشد)، کلیه کارمزدهای مربوط به معامله از محل تضمین موضوع مادۀ ۱۳ این دستورالعمل کسر و مابقی به عنوان وجه الضمان به خریدار پرداخت می‌گردد.
• در صورت عدم تسلیم سند تسویۀ خارج از پایاپای از سوی کارگزار فروشنده به اتاق پایاپای، معامله محقق نشده و به اختلاف طرفین براساس ترتیبات مقرر در مادۀ ۳۶ قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران رسیدگی خواهد شد.
• در صورتی که معامله به هر دلیل محقق نشود، بخش نقدی واریزی از سوی خریدار (غیر از ۳% موضوع مادۀ ۱۴ این دستورالعمل) به کارگزار خریدار جهت پرداخت به خریدار مسترد خواهد شد. لازم به ذکر است دستگاه‌ها و شرکت‌های دولتی و سایر دستگاه‌های اجرایی موضوع ماده ۵ قانون مدیریت خدمات دولتی از شمول حکم بند ۵ این ماده مستثنی هستند.
• ارائه سند تسویه خارج از پایاپای به بورس و تایید معامله توسط بورس، به منزلۀ تحقق قطعی و پایان فرآیند معامله و تسویه آن در بورس است و بورس در خصوص ایفای تعهدات ناشی از معامله از سوی طرفین، از جمله تحویل کالا و تسویه بخش غیر نقدی معامله هیچگونه مسئولیتی نخواهد داشت.

ضوابط اختصاصی و اموال غیر منقول در بازار فرعی پایاپای و تسویه بورس کالای ایران

پس از انتشار اطلاعیه عرضه و طبق مهلت بازدید تعیین شده در آن، مشتریان می‌توانند با اخذ معرفی‌نامه از کارگزار خود که دارای مجوز معامله در بازار فرعی می‌باشد، اقدام به بازدید از اموال غیرمنقول عرضه شده نمایند. ضوابط نحوۀ تعیین کارشناس یا کارشناسان رسمی دادگستری، توسط هیات مدیرۀ بورس تصویب می‌گردد. در معاملات اموال غیرمنقول، مبایعه نامه امضا شده طبق فرمتی که در اطلاعیه عرضه ارائه شده است، جزء لاینفک سند تسویه خارج از پایاپای می‌باشد. این مبایعه‌نامه در مرجعی که هیئت مدیرۀ بورس تعیین می‌کند و طبق ترتیبات اجرایی مصوب آن هیات مدیره، تنظیم می‌گردد.