تراز تجاری (Balance of trade)، یکی از مهمترین مسائل اقتصادی کشورها است. سیاستگذاران اقتصادی سعی می کنند که تراز تجاری در حالت تعادل قرار داشته باشد. منفی بودن تراز تجاری به تعریفی که مراکز آماری از صادرات غیر نفتی دارند، بستگی دارد.

تراز تجاری که در بعضی از منابع از آن به «صادرات خالص» (با نماد NX)، یاد می شود، تفاوت بین ارزش پولی واردات و صادرات خروجی در طی یک دوره معین گفته می شود. در واقع تراز تجاری معیار روابط بین واردات و صادرات کشورها است.

تراز تجاری یکی از مؤلفه های مهم در سنجش توانمندی کشورها در تأمین درآمدهای ارزی برای سرمایه گذاری در تکنولوژی های جدید و توسعه اقتصادی است.

تراز تجاری نتیجه خالص صادرات یک جامعه اقتصادی است و مانده مثبت، بیانگر صادرات بیشتر و مانده منفی، بیانگر واردات بیشتر خواهد بود. مقدار مثبت (در صورتیکه صادرات بیش از واردات باشد) به نام «مازاد تجاری» مشخص و مقدار منفی به نام «کسری تجاری» یا «شکاف تجاری» معلوم می شود.

تراز تجاری اثر قابل اغماضی روی اوراق قرضه و بازار سهام دارد. با توجه به اهمیت شناسایی رابطه بین نرخ ارز و تراز تجاری در طراحی موفقیت آمیز سیاست های تعدیل اقتصادی و لزوم ارزیابی دقیق كشش تراز تجاری نسبت به تغییرات قیمتی و درآمدی برای زمانبندی صحیح اجرای این سیاستها، تأثیر متغیرهای درآمد داخلی، درامد خارجی و نرخ ارز بر تراز تجاری مورد وارسی قرار می گیرد.

در نظریه های سنتی سیاست کاهش ارزش پول من جمله راههای مؤثر برای مقابله با کسری تجاری معرفی میشود. با فزونی نرخ ارز مخارج مصرف کنندگان از کالاهای خارجی به مصرف کالاهای داخلی منتقل شده و با افزایش صادرات و تقلیل واردات، تراز تجاری بهبود می یابد. با این وجود، این امکان وجود دارد که مکانیزم اثربخشی نرخ ارز بر تراز تجاری مختل شده و اثر کاهش ارزش پول ملی بر تراز تجاری با ابهام روبرو شود.

در خصوص مازاد تجاری و یا یک کسری تجاری در حال کاهش، بطور طبیعی کشورهای وارد کننده کالا باید ارز خود را به ارز داخلی کشور صادر شونده تبدیل کنند. این اتفاق منجر به افزایش تقاضا برای پول داخلی و بدین ترتیب باعث افزایش ارزش آن می شود. از سوی دیگر تراز تجاری بعنوان یکی از عوامل تشکیل دهنده درآمد ملی (یا تولید ملی) محسوب و مقدار مثبت آن سبب فزونی در درآمد سرانه مردم یک کشور می شود.

بطور کلی صادرات و واردات در حسابی به نام حساب جاری (Current Account) ثبت می گردند و به مانده این حساب تراز تجاری یا موازنه تجاری گفته می شود.

منفی بودن تراز تجاری به تعریفی که مراکز آماری از صادرات غیرنفتی دارند، بستگی دارد و چنانچه میعانات گازی جزء صادرات غیرنفتی حساب نشود، این تراز منفی تر هم می شود که نشانگر شکننده بودن تراز تجاری در کشور است. بیشترین تقلیل در اقلام صادراتی کالاهای غیرنفتی مربوط به کالاهای کشاورزی، پتروشیمی و میعانات گازی است.

در نظریه های سنتی سیاست کاهش ارزش پول من جمله راههای مؤثر برای مقابله با کسری تجاری معرفی میشود. با فزونی نرخ ارز مخارج مصرف کنندگان از کالاهای خارجی به مصرف کالاهای داخلی منتقل شده و با افزایش صادرات و تقلیل واردات، تراز تجاری بهبود می یابد. با این وجود، این امکان وجود دارد که مکانیزم اثربخشی نرخ ارز بر تراز تجاری مختل شده و اثر کاهش ارزش پول ملی بر تراز تجاری با ابهام روبرو شود.

در خصوص مازاد تجاری و یا یک کسری تجاری در حال کاهش، بطور طبیعی کشورهای وارد کننده کالا باید ارز خود را به ارز داخلی کشور صادر شونده تبدیل کنند. این اتفاق منجر به افزایش تقاضا برای پول داخلی و بدین ترتیب باعث افزایش ارزش آن می شود. از سوی دیگر تراز تجاری بعنوان یکی از عوامل تشکیل دهنده درآمد ملی (یا تولید ملی) محسوب و مقدار مثبت آن سبب فزونی در درآمد سرانه مردم یک کشور می شود.

بطور کلی صادرات و واردات در حسابی به نام حساب جاری (Current Account) ثبت می گردند و به مانده این حساب تراز تجاری یا موازنه تجاری گفته می شود.

منفی بودن تراز تجاری به تعریفی که مراکز آماری از صادرات غیرنفتی دارند، بستگی دارد و چنانچه میعانات گازی جزء صادرات غیرنفتی حساب نشود، این تراز منفی تر هم می شود که نشانگر شکننده بودن تراز تجاری در کشور است. بیشترین تقلیل در اقلام صادراتی کالاهای غیرنفتی مربوط به کالاهای کشاورزی، پتروشیمی و میعانات گازی است.

در ادامه به عوامل تأثیرگذار بر تراز تجاری اشاره می شود:
هزینه‌های تولید (زمین، نیروی کار، سرمایه وغیره).
هزینه در دسترس بودن مواد اولیه کالا‌های واسطه‌ها و ورودی‌های دیگر.
حرکات نرخ ارز در بازه‌ای مشخص.
مالیات و محدودیت تجارت.
موانع غیر تعرفه‌ای مانند محیط زیست، بهداشت و استاندارد‌های ایمنی.
در دسترس بودن ارز خارجی کافی برای پرداخت واردات.
میزان کالا‌های تولید شده در کشور (تحت تأثیر عرضه).

عوامل تاثیرگذار بر روی تراز تجاری ایران

– تاثیر مالیات و محدودیت تجارت بر روی تراز تجاری

– هزینه های تولید (زمین، نیروی کار، سرمایه و غیره)

– میزان کالاهای تولید شده در کشور (تحت‌تأثیر عرضه)

– هزینه در دسترس بودن مواد اولیه کالاهای واسطه و ورودی های دیگر

– موانع غیر تعرفه ای مثل محیط زیست، بهداشت و استانداردهای ایمنی

– تاثیر حرکات نرخ ارز بر تراز تجاری

در بین عوامل تأثیرگذار بر تراز تجاری، درآمد شرکای تجاری ایران کم ترین و درآمد داخلی، بیشترین تأثیر را بر تراز تجاری داشته است.

عوامل مؤثر بر تراز تجاری محصولات زراعی ایران

• تولید ناخالص داخلی سران ایران و شرکای تجاری
• درج باز بودن بخش کشاورزی
• نرخ ارز حقیقی
• انحراف نرخ ارز
• رابطه مبادله تجاری
• ارزش تولید بخش کشاورزی ایران و شرکای تجاری
• نقدینگی ایران
• تاثیر درآمدهای نفتی بر تراز تجاری محصولات کشاورزی

متغیرهای شاخص قیمت های نسبی، نرخ ارز حقیقی، رابطه مبادله تجاری و ارزش افزوده بخش كشاورزی اثر مثبت و معنی دار بر صادرات محصولات كشاورزی ایران دارند و همچنین متغیر تولید ناخالص داخلی كشورهای طرف تجارت محصولات كشاورزی اثر منفی و معنی داری بر صادرات محصولات كشاورزی ایران دارند.

جریان تجارت خارجی وابستگی شدید به درآمدهای ارزی حاصل از صادرات نفت دارد. نگاهی به تراز تجاری ایران در سال های گوناگون نشان می دهد كه کشور ایران از نظر تجارت جهانی در جایگاه مناسبی قرار ندارد. بطوریكه چنانچه درآمدهای نفتی در محاسبه تراز تجاری منظور نشود، تراز تجاری برای تمام سالها منفی خواهد بود. این حقیقت بیانگر اتكای ایران به صادرات محصولات نفتی برای كسب درآمد ارزی است. همچنین با توجه به رشد جمعیت و افزایش مصرف داخلی نفت، درآمد حاصل از نفت در آینده اندك و ناكافی خواهد بود. بدین ترتیب فزونی صادرات غیرنفتی به منظور تامین درآمد ارزی كشور و توسعه تعاملات بین الملل بسیار دارای اهمیت است.