انجام تمام فعالیت‌های تجاری در بستر شبکه‌های اینترنتی ساده ترین تعریف برای تجارت الکترونیک یا E-commerce است.

تعریف تجارت الکترونیک، شباهت زیادی با کسب و کار اینترنتی دارد.

البته با توجه به تعاریف گوناگونی که از طرف کمیسیون‌ها و سازمان‌های مختلف برای آن ارائه شده است می‌توان نتیجه گرفت زمینه‌های کاربرد تجارت الکترونیک بسیار گسترده تر از بحث مبادله کالا و خدمات در بستر وب است.

تجارت الکترونیک واژه‌ای است که نحوه استفاده از سیستم‌های اطلاعاتی – ارتباطی را توصیف می‌کند و در واقع پل ارتباطی بین دنیای فناوری اطلاعات و زندگی روزمره است. به طوری که امروزه حجم وسیعی از فعالیت‌های روزمره انسان به آن وابسته است.

همچنین در دنیای امروز تجارت الکترونیک یک مزیت رقابتی در شرکت‌ها محسوب می‌شود.

از مزایای استفاده از تجارت الکترونیک، ساده تر شدن و سریع تر شدن ارتباط شرکت‌ها، بنگاه‌ها و تمامی نهادهای مرتبط با یکدیگر است.

در واقع شرکت‌ها جهت برقراری ارتباط با یکدیگر، محدودیت‌های گذشته را نخواهند داشت، چرا که بسیاری از فعالیت‌ها از قبیل جستجو و مدیریت اطلاعات، بررسی وضعیت اعتبار، ایجاد اعتبار، پرداخت وجه، گزارش گیری و سایر مبادلات در بستر اینترنت صورت می‌گیرد.

به نوعی می‌توان گفت تجارت الکترونیک، تجارت بدون کاغذ است.

یکی از ساده‌ترین و کارآمدترین نقش های تجارت الکترونیک در زندگی روزمره افراد، خرید و فروش اجناس و انتقال وجه از طریق کارت‌های هوشمند و یا درگاه‌های پرداخت آنلاین است.

دستگاه‌های کارتخوان، درگاه‌های پرداخت آنلاین و پوزهای مجازی مجهز به بارکدخوان (QR Code) از ابزارهای دنیای تجارت الکترونیک هستند.

تاریخچه تجارت الکترونیک

آغاز به کار E-Commerce را می‌توان به سال 1960 میلادی، زمانی که کسب و کار‌ها برای اشتراک‌گذاری اسناد تجاری خود با سایر کمپانی‌ها از تبادل الکترونیک داده‌ها (ٍEDI) استفاده می‌کردند نسبت داد. در سال 1979، موسسه استاندارد ملی آمریکا، استاندارد ASC X12 را به عنوان استانداردی جهانی برای اشتراک‌گذاری اسناد کاری از طریق شبکه‌های الکترونیک ارائه کرد.

بعد از افزایش اشتراک‌گذاری اسناد به صورت الکترونیک در دهه 80 میلادی، صنعت تجارت الکترونیک در دهه 90 میلادی با پیدایش eBay و Amazon دستخوش انقلاب شد. هم اکنون نیز مصرف‌کنندگان به لطف قابلیت‌های E-Commerce قادر هستند تعداد و مقادیر دلخواه از کالاهای مورد نیاز خود را از فروشگاه‌های اینترنتی خریداری کنند.

ارکان تجارت الکترونیک

ارکان تجارت الکترونیک نیز مانند سایر تجارت‌ها شامل خریدار، فروشنده، کالا یا خدمت ارائه شده، محیط تجارت، واسطه، پرداخت وجه و نحوه ارائه کالا یا خدمت است.

با این تفاوت که غالبا محیط تجارت الکترونیک یک فضای فیزیکی نیست و در بستر اینترنت صورت می‌گیرد و مبادلات مالی نیز توسط زیرساخت‌های بانکداری الکترونیک انجام می‌شود.

در برخی موارد رکن واسطه نیز حذف می‌شود و مبادلات بدون واسطه در قالب تجارت الکترونیک صورت می‌پذیرند.

انواع تجارت الکترونیک

تجارت الکترونیک یا E-Commerce

همانطور که عنوان شد تجارت الکترونیک انواع مختلف بنگاه به بنگاه، بنگاه به مصرف‌کننده، مصرف‌کننده به مصرف‌کننده و مصرف‌کننده به بنگاه را شامل می‌شود.

تجارت الکترونیک بنگاه به بنگاه (B2B)

نوعی از E-Commerce است که بر تبادل محصولات، خدمات و اطلاعات بین کسب و کارها دلالت دارد. به عنوان مثال، وبسایت‌ها و مراکز داده‌ای که به کسب و کار‌ها اجازه می‌دهند تا محصولات یا خدمات مورد نیاز خود را جستجو و پیدا کنند، یک نوع از تجارت الکترونیک Business-to-business یا بنگاه به بنگاه را دنبال می‌کنند.

تجارت الکترونیک بنگاه به مصرف‌ کننده (B2C)

این تجارت بخش خرده‌فروشی E-Commerce است. در این حالت صاحبان کسب و کار محصولات، خدمات یا اطلاعات را مستقیما به مصرف‌کنندگان می‌فروشند. انواع فروشگاه‌های آنلاین مانند آمازون که محصولات را به مصرف‌کنندگان می‌فروشند، در حال اجرای این نوع از تجارت الکترونیک هستند.

تجارت الکترونیک مصرف‌ کننده به مصرف‌ کننده (C2C)

نوعی دیگر از E-Commerce است که در آن محصولات، سرویس‌ها یا اطلاعات به صورت آنلاین بین مصرف‌کنندگان رد و بدل می‌شود. در این نوع از معاملات، بستر معامله که یک پلتفرم آنلاین است، توسط یک کمپانی ثالث مهیا می‌شود. سایت‌های مزایده آنلاین نمونه خوبی از این نوع از تجارت آنلاین به حساب می‌آیند.

تجارت الکترونیک مصرف‌ کننده به بنگاه (C2B)

دقیقا برعکس مدل B2C بوده و در آن مصرف‌کنندگان محصولات و خدمات خود را به صورت آنلاین برای خرید توسط کمپانی‌ها در دسترس قرار می‌دهند. صفحات آنلاین کار که کارکنان خود را در آن‌ها آماده کار برای کمپانی‌ها اعلام می‌کنند، نمونه‌ای از تجارت الکترونیک C2B هستند.

اما با نگاهی جزئی‌تر، علاوه بر موارد ذکر شده در بالا، می‌توان تجارت را در دو نوع دیگر نیز دسته‌بندی کرد.

تجارت الکترونیک بنگاه به دولت (Business-to-administration یا B2A)

این نوع از E-Commerce بر زمانی دلالت می‌کند که محصولات، خدمات یا اطلاعات بین کسب و‌ کارها و یک دولت یا زیر شاخه‌های آن، در محیطی الکترونیک معامله شوند.

تجارت الکترونیک مصرف‌ کننده به دولت (Consumer-to-administration یا C2A)

این نوع از E-Commerce بر زمانی دلالت می‌کند که محصولات، خدمات یا اطلاعات بین مصرف‌کنندگان و یک دولت یا زیر شاخه‌های آن، در محیطی الکترونیک معامله شوند. البته دولت‌ها به ندرت از شهروندان خرید می‌کنند، اما شهروندان مرتبا در زمینه‌های زیر از محیط الکترونیک استفاده می‌کنند:

• تحصیلات و آموزش
• امنیت اجتماعی
• مالیات و آبونمان
• سلامت و درمان
• تجارت الکترونیک بر بستر تلفن همراه

معایب تجارت الکترونیک

E-Commerce در بستر موبایل نوعی از تجارت الکترونیک است که خرید و فروش‌های آنلاین در آن به وسیله یک دستگاه همراه مثل گوشی‌های هوشمند و تبلت‌ها مدیریت می‌شوند. تجارت الکترونیک با موبایل شامل خرید با موبایل، موبایل بانک و پرداخت با موبایل می‌شود. علاوه بر این‌ها، دستگاه‌های همراه امروزه به ابزار ارتباطی خوبی بین طرفین معامله تبدیل شده و برقراری ارتباطات مبتنی بر متن، صدا یا حتی تصویر را به امری خیلی ساده تبدیل کرده‌اند که این مسئله یکی از دلایل محبوبیت بیشتر M-Commerce در بین کاربران است.

امنیت در تجارت الکترونیک

نکته بسیار مهمی که در بحث تجارت الکترونیک مد نظر است، امنیت اطلاعات است؛ چراکه بر خالف تجارت سنتی، خریدار و فروشنده همدیگر را در هنگام مبادله تجاری نمی‌بینند.

به همین جهت باید راهی برای شناخت، صحت و تضمین اطلاعات در هنگام مبادلات و جابجایی وجه وجود داشته باشد.

همانطور که می‌دانید جلب اعتماد مشتری همواره یکی از اهداف اولیه در ایجاد رابطه بلند مدت با مشتریان است. همچنین وب سایت‌های فعال در زمینه تجارت الکترونیکی یکی از مکان‌هایی است که امکان سرقت و سوء استفاده از اطلاعات حساس افراد را برای کلاهبرداران اینترنتی فراهم می‌سازد.

در نتیجه اعتماد در جايی که مشتریان ملزم به ارائه اطلاعات حساس باشند، از اهمیت بسیاری برخوردار است.

از این رو استفاده از پروتکل‌های امنیت پرداخت مانند HTTPS (پروتکل انتقال اطلاعات رمزگذاری شده بین وب سایت و کاربر) برای جلوگیری از سرقت و یا سو استفاده از اطلاعات افراد نیز برای وبسایت‌ها حائز اهمیت است.

مزایای تجارت الکترونیک

از جمله مزایای E-Commerce می‌توان به دسترسی همیشگی، سرعت دسترسی، گستردگی دسترسی، سهولت دسترسی، دسترسی در سطح بین‌الملل و هزینه کم‌تر اشاره کرد که در ادامه به هرکدام از این مزایا به صورت جداگانه خواهیم پرداخت.

دسترسی همیشگی

به غیر از قطعی‌های موقت و زمان‌های برنامه‌ریزی شده برای نگهداری، تعمیر یا ارتقا سیستم، وبسایت‌های فروشگاهی آنلاین 24 ساعت شبانه‌روز و هفت روز هفته در دسترس بوده و به مشتریان این امکان را می‌دهند تا در زمان دلخواه نسبت به خرید کردن اقدام کنند.

سرعت دسترسی

درحالی که سرعت خرید کردن در فروشگاه‌های فیزیکی می‌تواند تحت‌تاثیر شلوغی یا سایر عوامل انسانی قرار بگیرد، وبسایت‌های فروشگاهی آنلاین به سرعت و تنها طی چند ثانیه باز شده و شما قادر خواهید بود در کم‌تر از 5 دقیقه مراحل خرید خود را کامل کنید.

گستردگی دسترسی

«بزرگ‌ترین کتاب فروش جهان» شعار نخست آمازون بود. دلیل آمازون برای سر دادن این شعار این بود که آن‌‌ها یک وبسایت آنلاین بودند، نه یک کتابفروشی فیزیکی که مجبور بود هر کتاب را در قفسه مخصوص به آن قرار دهد. به لطف E-Commerce، کمپانی‌ها قادر هستند تا محصولات را پس از خرید از انبار خود برای مشتری ارسال کرده و نیازی به ذخیره‌سازی هر محصول در دفتر اصلی شرکت نخواهد بود.

سهولت دسترسی

شاید در بسیاری از موارد هنگام خرید در فروشگاه‌های سنتی وقت زیادی را برای پیدا کردن محصول موردنظرتان در راهرو‌های فروشگاه تلف کنید، اما با استفاده از تجارت‌ الکترونیک تنها کافی است که منو‌های وبسایت را مرور کرده و یا از گزینه جستجو استفاده کنید.

دسترسی در سطح بین‌الملل

فروشگاه‌های فیزیکی تنها می‌توانند محصولات خود را به کسانی ارائه کنند که از این مکان‌ها بازدید می‌کنند؛ اما به لطف E-Commerce هر کسی که به اینترنت دسترسی داشته باشد می‌تواند محصول مورد نظر خود از فروشگاه مورد علاقه خود را تهیه کند. درواقع تجارت الکترونیک به هیچ مرزی وابسته نبوده و به یک کسب و کار، قابلیت گسترش جهانی را خواهد داد.

هزینه کم‌تر

به لطف تجارت الکترونیک، بسیاری از هزینه‌های مربوط به مکان فیزیکی و نیروی انسانی برای اداره و نگهداری آن مکان کاهش پیدا کرده و یا به طور کامل از بین می‌رود.

معایب تجارت الکترونیک

اما علیرغم مزایای بسیار زیاد، تجارت الکترونیک معایبی را نیز شامل می‌شود که از مهم‌ترین آن‌ها محدودیت خدمات به مشتری، عدم امکان دیدن یا لمس محصول، وقفه بین سفارش و تحویل و همچنین به خطر افتادن امنیت هستند.

محدودیت خدمات به مشتری

اگر در فروشگاه‌های فیزیکی مشتری به راهنمایی نیاز داشته باشد، می‌تواند از مسئولین و کارکنان حاضر در فروشگاه راهنمایی بخواهد. اما در بحث E-Commerce ممکن است که یک فروشگاه آنلاین تنها در ساعات خاصی سیستم پشتیبانی خود را فعال کند و یا مشتریان را در صف‌های شلوغ انتظار قرار دهد.

عدم امکان دیدن و لمس محصول

درحالی که تصاویر ارائه شده از یک محصول در فروشگاه‌های آنلاین می‌توانند راهنمای خوبی برای خرید آن باشند، اما این تصاویر به هیچ عنوان با دیدن و امتحان کردن محصول مورد نظر از نزدیک قابل مقایسه نخواهند بود. به عنوان مثال مشتری در هنگام خرید هدفون مورد علاقه خود می‌تواند جنس آن را ارزیابی کرده و کیفیت صدایش را بررسی کند، اما این امکان در وبسایت‌های‌ فروشگاهی آنلاین وجود ندارد.

وقفه بین سفارش و تحویل

اگر مشتری کالایی را در یک فروشگاه سنتی مورد پسند قرار دهد، با پرداختن هزینه، خرید خود را کامل کرده و کالا را به خانه می‌برد. اما در فروشگاه‌های آنلاین بعد از تکمیل مراحل خرید مدتی طول خواهد کشید تا محصول به دست مشتری برسد. البته نسل به نسل وقفه بین سفارش و تحویل درحال کوتاه‌تر شدن است، اما با این‌ حال تا زمانی که این وقفه به طور کلی از بین نرود، فروشگاه‌های سنتی همچنان در این بخش برتری دارند.

با توجه به مباحث عنوان شده، تجارت الکترونیک می‌تواند با کاهش هزینه‌ها و تسهیل روند اجرای کار‌ها به پیشرفت کسب و کار شما کمک کند. همچنین شما می‌توانید تجارت الکترونیک را به چشم یک ابزار دیده و آن را به کسب و کار خود اضافه کنید. در نتیجه، قادر خواهید بود علاوه بر بهره‌گیری از مزایای فروشگاه‌های سنتی، با استفاده از تجارت الکترونیک دامنه تجاری خود را بزرگتر کرده و درآمدتان را رونق ببخشید.

تجارت الکترونیک در ایران

ایران مانند دیگر کشورها، دارای شرکت‌های بسیاری است که برای توسعه بازار خود به اینترنت وابسته‌اند.

بحث تجارت الکترونیکی از سال 1375 شمسی در ایران مطرح بوده است؛ ولی با توجه به رشد جهانی موضوع تجارت الکترونیک، متاسفانه هنوز به اندازه کافی اقداماتی برای گسترش آن صورت نگرفته است.

هر تکنولوژی جدیدی برای ارتقا بیش از هر چیز نیازمند فرهنگ سازی و اثبات خود بین عموم افراد جامعه است و تجارت الکترونیک نیز در مسیر فرهنگ سازی قرار دارد.

یکی از معایب تجارت الکترونیکی، ناآشنایی عده زيادی از افراد جامعه با آن است که ناشی از نبود آموزش‌های عمومی و اجتماعی است. هنوز هم عده‌ای از افراد روش‌های سنتی در معاملات را ترجیح می‌دهند.